زندگی نامه دکتر عباس ریاضی کرمانی
دکتر عباس ریاضی کرمانی (۱۳۶۷- ۱۲۸۶هـ . ش)
استاد نجوم دانشگاه تهران به سال ۱۲۸۶ در کرمان متولد شد. تحصیلات ابتدایی را در کرمان و تحصیلات عالی را در تهران و فرانسه سپری کرد و از دانشگاه سوربن دکترا گرفت. وی از جمله اساتید برجسته دانشگاه بود که از سال ۱۳۲۵ اقدام به تهیه و ارائه تقویم ایران کرد. از او در زمینه نجوم و ریاضی تالیفات عدیده ای بجا مانده است.
زندگی نامه
زنده یاد استاد عباس ریاضی کرمانی فرزند مرحوم شیخ غلامحسین کرمانی، ریاضیدان و نجوم شناس بزرگ معاصر به مهر سال ۱۲۸۶ خورشیدی در شهر کرمان و در خانواده اهل علم و دانش و معرفت به دنیا آمد.
استاد تحصیلات ابتدایی و سیکل اول را در کرمان و پس از آن به تهران آمدند و تحصیلات سیکل دوم را در دارالمعلمین مرکزی و تحصیلات ریاضی را در دارالمعلمین عالی به پایان رسانید، سال ۱۳۱۰ با درجه ستوان دومی خدمت نظام وظیفه را انجام دادند. و در سال ۱۳۱۱ با پنجمین گروه دانشجویان اعزامی به فرانسه عزیمت نمود.
استاد به اخذ لیسانس و دکترای دولتی ریاضی و دیپلم عالی نجوم از دانشگاه سوربن نائل آمد و در سال ۱۳۱۷ به میهن مراجعت نمود و با شروع تدریس در دانشکده علوم دانشگاه تهران، دانشسرای علی، دانشکده افسری و هنرستان فنی راه آهن و آموزشگاه علمی پست و تلگراف زندگی پربار و سرشار از تعلیم و تحقیق خود را در زمینه های ریاضیات عالی و هیئت و نجوم آغاز نمود.
در سالهای بعد نیز با گسترش دانشگاه ها ی کشور در دانشگاه های تبریز، جندی شاپور، ساری و همچنین دانشکده الهیات و ادبیات تهران به تدریس رشته های نجوم و ریاضیات میپرداخت. منزلت علمی استاد باعث شد که او در بین کیهان شناسان جهان شهره شود و در وطن نیز به عضویت فرهنگستان ایران و شورای عالی فرهنگ کشور انتخاب گردد.
از کار های پژوهشی و ارزشمند دکتر عباس ریاضی، استخراج تقویم رسمی کشور بر اساس محاسبات دقیق علمی جدید است که از سال ۱۳۱۹ آغاز شد و تا سال ۱۳۷۰ یعنی به مدت نیم قرن ادامه داشت. به علاوه تقویم هجری قمری را برای کشورهای اسلامی نیز همه ساله به افق آن مناطق استخراج میکرد که همه ساله از طریق وزارت امور خارجه ایران برای آنان ارسال میگردید.تالیفات و مقالات
تالیفات و مقالات دکتر عباس ریاضی کرمانی متعدد است و از آن میان کتابهای هیئت، مثلثات کروی، مقدمه بر نجوم عالی، تقویم عالی، تقویم تطبیقی یکصد و سی ساله ایران و جدولهای طلوع و غروب اذان شرعی شهر های بزرگ کشور و پایتختهای مهم دنیا را میتوان نام برد که در زمان حیات استاد به چاپ رسیده اند.
کتاب قبله شهرستانها و جدولهای ساعات شرعی برای کلیه عرض های جغرافیایی از ۶ درجه تا ۶۰ درجه را نیز به پایان رسانده بود که متاسفانه پیش از انتشار جهان را بدرود گفت.
در دیدار های اسماعیل جمشیدی خبر نگار آن وقته مجلة امید ایران با دکتر عباس ریاضی کرمانی بنیان گذار علم نوین نجوم ایران، دکتر ریاضی به این نکته اشاره کردند که:
محاسبات این جانب از لحاظ تعیین تقویم و ساعت تحویل سال منتسب به خیام دقیق تر است.
مصاحبه اختصاصی اسماعیل جمشیدی با دکتر ریاضی کرمانی
اسماعیل جمشیدی نویسنده آن وقت مجله امید ایران به شماره دی ۱۳۴۴ سوالاتی از دکتر کرمانی پرسیده است که به صورت زیر آمده است:
چه شد به علم نجوم علاقه مند شدید؟
می خواهید بدانید چه شد که عاشق علم نجوم شدم؟: چهل سال پیش (۱۳۰۴) شاهد اختلاف نظر مسلمانان روزه گیر شدم، مردم دربارة توپ سحر و توپ افطار مشکل داشتند، تقویم هایی که دستشان بود با هم اختلاف داشت، هر تقویمی یک ساعت را نوشته بود، رادیو و تلویزیون هم که نبود، مردم گیج بودند، که به نوشته یا گفتة چه کسی باید عمل کنند که روزه شان باطل نشود و عبادتشان در پیشگاه پروردگار بی اجر و مزد نماند، منجمینی که در آن زمان به این کار اشتغال داشتند نمی توانستند جواب درستی به مردم بدهند، اختلاف طوری بود که در روز عید فطر یک عده روزه می گرفتند و یک عده روزه نمی گرفتند، چه آن ها که روزه می گرفتند و چه آن ها که روزه نمی گرفتند، احساس گناه می کردند، وضعیت عجیبی بود، معممین در مجالس و محافل روی این مسأله بحث می کردند، هرکس نظری داشت و روی نظر خود پافشاری می کرد. بگومگو زیاد بود، نگرانی روزه گیرها هم زیاد بود. من که شاهد این مشکل عمومی مردم بودم تصمیم گرفتم نجوم بخوانم و یک بار برای همیشه با دلایل علمی خیال مردم را راحت کنم. یادم هست در همان سال که تصمیم گرفتم نجوم بخوانم کار اختلاف نظر به حدی بالا گرفته بود که نخست وزیر به وزارت فرهنگ دستور داد کمیسیونی تشکیل شود و به اختلافات رسیدگی کند، این کمیسیون به مردم بگوید آخر ماه رمضان و اول شوال چه روزی است، منجمین زیادی به این کمیسیون دعوت شدند و بحث کردند، آخر هم آنچه اعلام شد مورد قبول همة مردم قرار نگرفت. پس از اخذ لیسانس ریاضیات در فرانسه به مطالعة حرکت آفتاب و ماه در رصدخانه های فرانسه و انگلستان مشغول شدم، چند سالی طول کشید تا توانستم در یک محیط علمی و دانشگاهی محاسبات لازم را انجام دهم و بتوانم تقویمی بنویسم، صاحب تقویمی شدند که بر اصول علمی و محاسبات دقیق زمان افطار و عید فطر در آن چاپ شده بود. همانطور که ملاحظه می فرمایید دیگر کسی از بابت ساعت سال تحویل و وقت سحر و افطار و اول و آخر ماه مبارک رمضان اختلاف ندارد، آ ن اختلاف قدیمی از بین رفت، امروزه در تمام ممالک اسلامی اعم از شیعه و سنی از تقویم تدوین شده استفاده می کنند، تقویم بنده مورد قبول همگان قرار دارد، معممین هم راحت شدند، علما هم قبول دارند، آنچه بنده اعلام می کنم پایه و اساس علمی دارد و به دقت محاسبه می شود، آن اختلاف هایی که در شهرستانها و دهات روی این مسأله وجود داشت ریشه کن شد.
اگر ممکن است به زبان ساده در باره تاریخ علوم نجوم اطلاعاتی به من بدهید.
از ۱۵۰ سال پیش از میلاد مسیح رؤیت هلال ماه های قمری مورد علاقة بشر قرار گرفت، انسان خواست بداند گردش نور و پیدایش روز و شب چگونه است. ابتدا روی تجربه و رصد گمانه زنی هایی شد، بعد علمای ریاضی با دلیل و برهان و محاسبه ثابت کردند هر موقع (بعد اول) و (بعد «سوی») به حد نصاب یعنی ده درجة قوسی برسد رؤیت هلال می شود، بعضی دیگر از علما گفتند ابعاد ماه در ۹ درجه و ۳۰ دقیقة عرض به حداکثر می رسد، به عقیدة منجمین شرق هرگاه ابعاد ماه ۹ درجه یا کمتر باشد، رؤیت هلال نمی شود، با توجه به این مراتب گفته شد شهرهایی که اقلا یک درجة قوسی و یا دقیقة زمانی داشته باشند، اختلاف ساعت حقیقی دارند، یعنی اگر مسافت دوشهر در حدود ۱۲۰ کیلومتر باشد احتمال اختلاف یک روز در رؤیت هلال امکان دارد، اما عقیدة «کپلر» و بعضی دیگر از منجمین بر این بود که «مقارنه» موقع اختلاف ماه و آفتاب صفر است، عقیدة دیگر کپلر بر این بود که هلال ماه مشروط بر این است که عرض از ۴ درجه زیادتر باشد، بعدها شرع مقدس اسلام شروع ختم ماه رمضان را در رؤیت هلال ماه تعیین کرد، عقیدة بعضی از علمای اسلام بر این بود که اگر ماه در یک مکانی دیده شود، در شرق یا غرب، آن هم، می توان هلال ماه را رؤیت کرد. علمای شیعه بر این عقیده بودند که اگر در شرق رؤیت هلال ماه شود غرب هم می تواند رؤیت را قبول کند، شکی نیست که برای رؤیت هلال در افق در هر مرحله درجة حرارت، فشار هوا، غبار و تیزبینی چشم ناظر مؤثر است، روی این اصل همواره در رؤیت هلال ماه اختلاف پیش می آید، و روز اول ماه مبارک رمضان در اغلب ممالک اسلامی اختلاف هست، روشی که بنده کا میکنیم این است برای تعیین روین هلال ابتدا ساعت (مقارن) را تعیین سپس (بعد معدل) و (بعد سوی) را بنا بر عقیده منجمین اسلامی محاسبه نموده با توجه به نظرات دانشمندان سلف حکم به رؤیت هلال می کنم، چون به محاسبات خود ایمان دارم و کارم را با دقت انجام می دهم محاسبات من با رصد توافق دارد. هنوز هم در رؤیت هلال ماه در ممالک اسلامی اختلاف وجود دارد، شرع مقدس این اختلاف را قبول دارد مگر اینکه یک روزی تمام ممالک اسلامی تصمیم بگیرند شرط تعیین رؤیت هلال ماه را از بین ببرند و این امر محال است. تا قبل از ۱۲۹۲ هر شهری برای خودش یک نصف النهار داشت و ساعت را از روی آن نصف النهار ظهر کوک یا غروب کوک یا دست کوک که مرسوم بود می کردند، هر شهر برای خودش ساعت محلی با یکی از سطور قطب داشت، با این روش ساعت هر شهری با شهر دیگر تفاوت داشته ساعت حقیقی را در هر محل از روی شاخص آن محل تعیین می کردند، از سال ۱۲۹۲ شمسی که روابط تجارتی بین ممالک مختلف به وسیلة راه آهن و کشتی زیاد شد انها وقت حرکت ساعت مبدا داشتند و از ساعت مقصد بی اطلاع بودند(مثلا کشتی که از بند مارسی حرکت میکرد نمیدانست کی به بند عباس میرسد) برای رفع این نقص مجبور بودند یک عده محاسب همراه داشته باشند تا بتوانند ساعت مقصد را بر حسب ساعت مبدأ تعیین کنند و این باعث اشکال شده بود. در ۱۲۹۲ شمسی عده ای از منجمین در محلی به نام «ورسای» در فرانسه جمع شدند و ساعت قانونی را اعلام کردند. این گروه کرة زمین را به ۲۴ قست متساوی تقسیم کردند و هر قسمت را «گنجه» نامیدند و فاصلة هر گنجه را طوری تنظیم کردند تا ۱۵ درجه باشد، نصف النهار وسط گنجه اول را مبدأ (گرینویچ) قرار دادند تا ساعت پایتخت هر مملکت ساعت تمام مملکت باشد، مثلا فرانسه و بلژیک چون پایتخت آن در منطقة اولی است ساعت آن با ساعت گرینویچ یکی است، اما ساعت آلمان و سوییس و ایتالیا یک ساعت جلوتر از گرینویچ است و ساعت نیویورک پنج ساعت از لندن عقب تر است و این ساعت را ساعت قانونی نمی دانند، اما ایران چون در دوک چهارم قرار دارد مطابق همان قانون ساعت تمام شهرهای آن با ساعت گرینویچ ۳٫۵ ساعت اختلاف دارد و شهرهایی مثل رضاییه (ارومیه)، زاهدان، خرمشهر و تهران ساعتشان یکی است، متأسفانه بعضی از منجمین و تقویم نویس ها که به ساعت قانونی و قانون ۱۲۹۲ آشنایی ندارند خیال می کنند ساعت رادیو که مطابق آن عمل کنند، من از وقتی که متوجه این اشتباه شدم در استخراجات خود ذکر کلمة تهران را ضروری دانستم و همیشه میخواهم که بنویسند و بگویند مثلا توپ افطار پنج و بیست دقیقه به وقت تهران با به وقت سنندج با به وقت کرمان و این ساعت مرکزی استانها را که تعیین میکنم فقط برای حاشیه شهر های همان استان است.
مظور از ظهر حقیقی چیست و اصلاح تحویل آفتاب در نظر منجمین چه معنایی دارد؟
از عهد چهارم زمین شناسی که به عقیدة متأخرین انسان قدم به عرصة زمین گذاشته است یا به عقیدة متقدمین که این واقعه را هبوط آدم می نامند دو پدیدة طبیعی توجه انسان را به خود جلب نمود، یکی کرة ماه و دیگری کرة آفتاب، مردم مشاهده کردند که آفتاب از طرف مشرق طلوع می کند و به تدریج ارتفاع آن زیاد می شود تا به حداکثر ارتفاع می رسد، سپس ارتفاع رو به نقصان می گذارد و در طرف مغرب از نظر مردم پنهان می شود، در این جریان وقتی آفتاب به حداکثر ارتفاع می رسد آن را ظهر حقیقی نامیدند، طلوع و غرب را حرکت وضعی ماه و باعث تولید شب و روز دانستند، نکتة دیگری که توجهشان را جلب کرد، حرکت انتقالی آفتاب به دور زمین بوده که سال را ایجاد می کرد و سبب اختلاف شب و روز و ایجاد فصول اربعه (بهار، تابستان، پاییز، زمستان) می شده است، قدما آفتاب دور زمین را دایره البروج مینامیدند و فصل مشترک دایره البروج را با استوایی سماوی به درجه و بیست و شش دقیقه و چهل و دو ثانیه محاسبه کردند، قدما سال اعتدالی را مدت زمانی که بین دو عبور متوالی نقطه گاما میگذشت دانستند که برابر بود با ۳۶۵ روز و ۵ ساعت و ۴۸ دقیقه و ۴۶ ثانیه متوسط، قدما تحویل سال را موقعی می دانستند که به اصطلاح خودشان مرکز آفتاب از نیمکرة جنوبی وارد نیمکرة شمالی می گردد، یا به عبارت دیگر مرکز زمین بر محل تلاقی دایرة استوا و دایره البروج واقع می شد. چون از قدیم الایام ستارگان آسمان را نسبت به وضع و شکلی که دور هم قرار می گرفته اند و به صورت یکی از حیوانات متخیلة بشر اولیه درمی آوردند، ابتدای سال به نظر آنها در اول برج حمل قرار می گرفت چنین تصور می کردند اول سال موقعی است که آفتاب از نیمکرة جنوبی برج حوت وارد برج حمل می شود. بروج دوازده گانه مطابق اصول اربعه بود به این شرح: ۱- حمل، ثور و جورا = بهار = ۹۲ روز و ۲۱ ساعت ۲- سرطات و اسد و سنبله = تابستان = ۹۳ = روز و ۱۴ ساعت ۳- میزان و عقرب و قوس = پاییز = ۸۹ = روز و ۱۹ ساعت ۴- حدی و دلو و حت = زمستان = ۸۹ روز لاپلاس یگی از منجمین مشهور فرانسه حساب کرد در ۴۱۲۹ سال قبل از میلاد، اول سال آفتاب در برج تیر بوده است، حالا باید دربارة زمان متوسط و زمان حقیقی و زمان قانونی به شما توضیح بدهم. الف ـ زمان حقیقی: منظور عبور آفتاب متوالی حقیقی است به نصف النهار (ظهر حقیقی). چون روزهای آفتاب حقیقی به علت عدم تشابه به حرکت ظاهری آفتاب دور زمین در عرض سال مساوی نیست، بدین لحاظ منجمین و اهل فن آمدند مابین تمام روزهای حقیقی سال واسطة عددی گرفتند و نتیجه را روز متوسط نام گذاشتند، برای دقت بیشتر یکی از دوره های متناوب طبیعی عالم افلاک را ککه ۱۸ سال و ۸ ماه است انتخاب کردند و بین روزهای ۱۸ سال و ۸ ماه میانگین گرفتند و خارج قسمت را طول روز متوسط نام نهادند، پس روز متوسط به وسیلة رصدخانه به دست نمی آید، رقمی است که با محاسبه پیدا می شود، اختلاف روز متوسط و روز حقیقی را منجمین و دانشمندان ایرانی از قرن چهارم هجری به بعد به دقت حساب کرده و در جدار نجومی یادداشت نمودند، حداکثر اختلاف حقیقی و زمان متوسط ۱۴ دقیقه مثبت یا ۱۶ دقیقة منفی است و در چهار موقع از سال این اختلاف به اسم تحویل النهار مساوی صفر است (۲۷ فروردین، ۲۵ خرداد، ۱۰ شهریور، ۴ دی) بنابر این سال متسط معادل ۳۶۵ روز و ۵ ساعت و ۴۸ دقیقه و ۴۶ ثانیه است، قدما ظهر حقیقی را به وسیلة شاخصی تشخیص می دادند و می گفتند هر موقع که سایة شخص به حداقل سایه برسد ظهر حقیقی است.
آقای دکتر ریاضی،جنابعالی برای تهیه تقویم هر ساله چه مدت وقت صرف میکنید؟
محاسبات اینجانب تمام مستند به کتب قدیم ایرانی است که از قرن چهارم به بعد به وسیلة عمر خیام و سایر دانشمندان ایرانی تهیه و در دسترس است، ولی با محاسبات جداول نجومی که در سنوات اخیر از طرف رصدخانه های معظم دنیا منتشر می شود کوچکترین مغایرتی ندارد، محاسبات اینجانب از لحاظ تعیین تقویم و تحویل سال منتسب به خیام دقیق تر است، کار اساسی و بنیانی انجام گرفته است. اما جواب سؤال شما اینست که هر سال سه ماه تابستان را که دانشگاه تعطیل است، وقتم را صرف رؤیت هلال و محاسبه و نوشتن تقویم می کنم. دکتر ریاضی دربارة احتمال اشتباه در محاسبه گفت: اصولا محاسبات ریاضی از روی روابطی است که ان روابط را به طور دقیق و صریح تا هر اندازه اعشار که بخواهند به دست میدهد، پس روابط کاملا صحیح میباشد ولی ممکن است در عمل مثلا در لگاریتم گیری یا سایر عملیات را تکرار میکنم، که مرتکب خطلا نشوم.
در گذشت استاد در روز ۱۸ اسفند ماه ۱۳۶۹ روی داد و ضایعه بزرگی بود برای جامعه علمی و فرهنگی ایران، زیرا آن شادروان افزون بر اینگه عمری را باتقوا و درستکاری و عزت نفس گذراند، در کارپژوهش و آموزش، دانشمندی بی همتا بود، و به حق میتوان او را بنیان گذرا دانش نوین اخترشناسی در دوران معاصر ایران به شمار آورد. به علاوه، استاد با احاطه به علم نجوم قدیم، ارتباطی محکم میان یافته ها و دانسته های گذشته و حال و اخترشناسی و گاهشماری راکه در ایران ریشه ای بس کهن دارد برقرار نمود. با صاول دقیق علمی نوین هماهنگ ساخت. به یاد استاد و به پاس نیم قرن خدمات علمی و فرهنگی جایزه ای تحت عنوان جایزه استاد دکتر عباس ریاضی کرمانی توسط هئت امنای جایزه و انجمن ریاضی ایران تعیین گردید است که هر ساله به بهترین مقاله و تحقیقات در زمینه مسائل اصلی نجوم و ریاضی تعلق میگیرد.