گلیم شیرکی پیچ استان کرمان شهرستان سیرجان
شیرکی‌پیچ نام نوعی گلیم است که در مناطق سیرجان و بافت بافته می‌شود. این نوع گلیم در نوع خود منحصربه‌فرد و متفاوت است. گلیم شیرکی پیچ در گذشته صرفاً به صورت گلیم بافته می‌شده‌است اما امروزه به شکل ترکیبی از گلیم و قالی بافته می‌شود.در این نوع گلیم برخلاف انواع دیگر گلیم که در آن‌ها پود باعث شکل‌گیری محصول می‌شود پود نقشی در بافت ندارد و فقط تارها را به یکدیگر متصل می‌کند و باعث استحکام درگیری نخ خامه با تارها می‌شود. این نوع گلیم در شهرستان سیرجان و بافت تولید می‌شود.بافت گلیم در جوامع عشایری و روستایی تقریبآ حالت حرفه‌ای غیر دایم و فصلی دارد. گلیم و گلیم‌فرش‌های شیرکی پیچ که در کرمان به آن سوزنی هم می‌گویند بخش مهمی از درآمد ساکنان سیرجان را تولید می‌کند. در سال ۸۹ خورشیدی ۱۴ هزار بافنده فرش و گلیم «شیرکی پیچ» در سیرجان بافت فعال هستند که محصولات خود را روی هفت هزار دار گلیم می‌بافند. با توجه به تقاضا تولید و صادرات رو به رشد این گلیم تعداد بافندگان آن نیز در سال‌های اخیر در سیرجان و حومه آن به ۷–۶ هزار نفر افزایش یافته‌است. شیرکی پیچ ظاهری شبیه به قالی دارد و همانند قالی با گره بافته می‌شود و برخلاف دیگر انواع گلیم که پود باعث تکمیل و نماینده نقوش می‌شود در این‌جا پود تنها نقش اتصال تارها را برعهده دارد و همیشه در پشت گوشت (پرز) گلیم مخفی است و قابل روییت نمی‌باشد. بافت بردار بر آن گذاشته می‌شود و گره این گلیم نیز بر دو نوع است:
۱- گره متن: با این گره نخ رنگی از روی دو تار می‌گذرد سپس به پشت برگردانده می‌شود و از زیر رشته اصلی رویی عبور و ایجاد گره می‌کند.
۲- گره آبدوزی: در این گره پود دو بار روی تار قرار می‌گیرد و خط پهن تری ایجاد می‌کند.
این گلیم خوش نقش و نگار که ازآن برای تولید کیف، تابلو، رویه صندلی و چیزهای دیگر استفاده می‌شود، در سالیان گذشته بخشی از صادرات غیرنفتی کشور را تشکیل می‌داد و در بازار برخی کشورها مشتریان خاص خود را داشت و مسئولین درصددند با احیای این هنر، این محصول را بار دیگر به بازارهای جهانی معرفی کنند. همچنین در سال ۱۳۹۶، سیرجان و روستای دارستان به عنوان دهکده جهانی گلیم در سازمان علمی_فرهنگی سازمان ملل، یونسکو ثبت جهانی شدند.
رنگ در شیرکی پیچ
رنگ‌های گلیم شیرکی پیچ معمولاً پخته و متمایل به تیره و شامل:
قرمز لاکی (روناس، خشخاش، گیلاس و قرمزدانه) رنگ آبی (نیل و پوست بادمجان) رنگ زرد (زعفران، زردچوبه و پوست انار) رنگ نارنجی (نخ رنگ روناسی را در جوشانده پوست انار می‌زنند) رنگ سبز تیره (برگ گردو، زرد+نیل) رنگ قهوه ای (طبیعی، تنباکو، پوست گردو، برگ بنه) رنگ مشکی (طبیی، پوست گردو)
بزرگ‌ترین گلیم شیرکی‌پیچ و پته جهان در خردادماه ۹۰ با ابعاد ۶٫۳۰ در ۱۰ متر توسط هزار قالی‌باف کرمانی تهیه و به منظور نمایش در نمایشگاه بین‌المللی صنایع دستی به نمایش گذاشته شد.
درباره گلیم، گلیم شیرکی پیچ و تاریخچه ی پیدایش آن
گلیم؛ قدیمی‌ترین نوع دستبافته و محصولی است که از درگیری تار‌و‌پود پشمی یا تمام پشم و پشم و پنبه به‌دست می‌آید. بیشترین کاربرد گلیم به‌عنوان فرش زیر پا و دستبافته کیسه ای ـ توبره، خُرجین، رکعت، مفرش، نمکدان، خوره، جوال، گاله، کشک دان، قاشق دان، دکارت دان، چیق دان، توشه دان، آینه دان، دست دان و …، سفره، گهواره بچه (اصطلاحاً نعنو یا ننو) و پوشش و تزئین (جُل) حیوان باربر (اسب، قاطر و شتر) بوده است. اگرچه امروزه ـ به شکل مدرن و غیرکاربردی (تزئینی) ـ در خانه شهری نیز به‌کار می رود.
تاریخچه گلیم شیریکی پیچ
از سرآغاز و تاریخچه بافت این تکنیک در کرمان نیز اطلاعات دقیق و درستی در دست نیست؛ اما مُسلّم است که کاربرد این تکنیک در مناطق عشایری کرمان با کوچ و تبعید ایلات و طوایف ترک ـ افشار و بُچاقچی ـ در دوران صفویه به منطقه کرمان در ارتباط بوده و بافت آن همان روشی است که بیشتر گلیم‌های قفقاز ـ بخصوص قفقاز جنوبی ـ و آسیای صغیر به آن اسلوب بافته می‌شوند.
از تاریخچه بافت این تکنیک در منطقه مستندات و اطلاعات دقیقی در دست نیست، اما «پارچه‌های کتانی پیچبافی در سوئیس کشف شده که متعلق به دو هزار سال پیش از میلاد است؛ بنابراین می‌توان گفت که در آن روزگاران از این‌گونه بافت استفاده می‌کرده‌اند. بقایایی از منسوجات پیچ‌باف کهن دیگری به‌دست آمده که در پرو، مصر و ایران بافته شده است». در منطقه کرمان نیز، برطبق شواهد، می‌توان گفت، تکنیک مورد اشاره در دوران صفویه با کوچ و تبعید طوایف ترک به این منطقه رواج یافته است، به‌طوری‌که بافت آن، «همان روشی است که بیشتر سوزنی‌‌های قفقاز و آسیای صغیر، به آن اسلوب بافته می‌شود و لفظ ترکی آن «سوماخ» است که به‌ظاهر منسوب است به شهر شماخی قفقاز»
افشار و بُچاقچی‌های پراکنده در منطقه کرمان، شاخه‌ای از اقوام ترک مناطق مختلف ازجمله قفقاز و آسیای صغیر هستند که در دوران متمادی وارد سرزمین ایران و در دوره‌ای وارد استان کرمان شده و در مناطق بافت، سیرجان، اُرزوئیه و بردسیر پراکنده شده‌اند.
افشارها طی دوران متمادی وارد کرمان شده‌اند، اما قدیمی‌ترین دورانی که از ورود این اقوام نام برده شده، دوران صفویه است. همان‌طور که پیش‌تر نیز اشاره شد؛ افشار و بُچاقچی مهمترین وارثان این نوع تکنیک گلیمبافی در منطقه سیرجان هستند؛ بنابراین، تاریخچه این تکنیک در استان کرمان و منطقه سیرجان، به دوره صفویه برمی‌گردد.
تکنیک گلیمبافی شیریکی پیچ
تکنیک گلیمبافی شیریکی پیچ (پیچبافی)، نوعی دستبافته گلیم بافتِ یکروست و از مهمترین و شاخص ترین شیوه گلیم بافی در استان کرمان، بخصوص در مناطق سیرجان و بافت، به شمار می‌رود.
گلیم شیریکی‌پیچ، به‌دلیل پتانسیل تکنیک بافت، ظرافت و غنای طرح و نقش، داشتن هویّت و اصالت بومی، کیفیت و ماندگاری رنگ و مواد اولیه، داشتن ارزش زیباشناسانه بصری، هنری و ارزش افزوده نسبت به گلیم‌های دیگر، از معروفیت بیشتری برخوردار است. این تکنیک، علاوه بر دستبافته گلیم، در بیشترین دستبافته گلیم‌باف ـ ازجمله خُرجین، سفره، توشه‌دان، توبره، مفرش، ننو، رکعت، دست‌دان، جل اسب، نمکدان، جوال، درفش‌دان و … ـ در اغلب مناطق و ایلات سیرجان ـ و برخی از مناطق همجوار که بعضی طوایف مناطق ذکرشده قشلاق‌شان را در آنجا به‌سر برده‌اند ـ کاربرد داشته است.
پیچبافی، شاخصه این نوع تکنیک بافت گلیم است. همان‌طور که از نام آن پیداست، نخ‌های رنگی یا خامه‌ها، دوُر دو تار چله ـ با دو نوع پیچش یا گره متن و آبدوزی ـ می‌پیچند و این روند و گردش تا انتهای اصطلاحاً رج با رنگ‌های متنوع، مطابق با نقشه و ذهنیت بافنده، ادامه پیدا می‌کند و پس از اتمام، رویش را مانند قالی‌بافی، پودکشی می‌کنند و با دفتین رج می‌زنند و همین روند تا اتمام دستبافته تداوم می‌یابد.
شناخته شده ترین ایلات بافنده شیریکی پیچ در منطقه سیرجان، افشار، بُچاقچی، رائینی و طایفه شول هستند. گرچه تا حدودی خوانین ایل قرائی از این تکنیک استفاده کرده اند، ولی در چند دهه اخیر تقریباً تمامی ایلات و طوایف ـ بافندگان ـ بافنده روستایی و شهری این منطقه، آن را به‌کار برده‌اند.
از مهمترین طرح‌های گلیم شیریکی پیچ به راه‌راه (محرمات، خطی)، بته‌شاهی، سه‌کله، موسی‌خانی، خشتی، بندی، پنج‌ترنج/ پنج‌‌گل، ترنج جانوری، سه‌ترنج، ترنج محرمات، گلدانی، گلدانی ترنج‌دار، گلدانی جانوری، گلدانی مرغی، گلدانی استکانی، بته‌ای، بابابیگی، ترنج منبری، حِشمت، خوشه‌انگوری، ارگه‌ای، بته‌کتری، شترمرغ، ترنجی، سینی، تلفیقی (ترکیبی) و … باید اشاره کرد.
از مهمترین نقوش این تکنیک به دندان موشی، مداخل، ستاره قلاب/ ستاره‌بادامو، هفت‌رنگ، قُوش، خوشه انگوری، مرغو پشت‌ورو، نگار، دوتِپو، دُمو، گل‌و‌برگ‌دار/ بلگه‌ای، تِرمئو، کلاکو، عَقربو، چُوگون، چهار‌پودو، شایوو، سیبک، گل‌عباسی، زنجیره، ریز‌نباتو، نردبون، چهارگل، شاخ، ماه‌زنجیل، قلاب، گل‌قَمرو، ماه‌سگار، کله‌قوچی، هفت‌هشتو و … باید اشاره کرد.
هریک از این نقوش و طرح‌ها ویژگی نمادینی از سنت، فرهنگ، باور و طبیعت منطقه را در خود دارند و از مهمترین عناصر تزئین دستبافته آنجا به شمار می‌روند.
اصطلاح شیریکی پیچ
شیریکی‌پیچ از ترکیب دو کلمه شیریکی/ شیریک و پیچ تشکیل شده که بر اساس تحقیق میدانی، هر بخش دربرگیرنده استدلالی جداگانه است. نام پیچ از بافت پیچ‌گونه این گلیم آمده و عنوانی است که از گذشته به این تکنیک داده شده و تا به امروز نیز گاهی پسوند پیچ یا پیچ‌باف در دستبافته‌ای چون گلیم‌پیچ، کشک‌دان‌پیچ، قاشق‌دان‌پیچ و … در گویش عشایر این مناطق به‌کار رفته و لفظ شیریکی نیز از مفهوم شَریک (کلمه ترکی که افشارها به شَریک، شیریک می‌گویند) و از شریکی/ مشترک کار کردن دو یا چند بافنده در بافت یک گلیم ـ در چند دهه اخیر، بعد از تجاری شدن گلیم (این نوع دستبافته در گذشته فقط برای مصرف خانگی، ایلی و منطقه‌ای استفاده شده) و تغییر اندازه و رواج دستمزدی باف، دو یا سه نفر بافنده مستقل، برای بافتن یک گلیم، به‌طور شریکی، بافت آن را برعهده داشته‌اند ـ گرفته شده است.
البته برخی نیز بر این باورند که شیریک از پیچیدن پود به دوُر دو تار به وجود آمده است؛ چون پیچش خامه (نخ‌های رنگی) در بافت شیریکی‌پیچ به دوُر دو تار است، ولی این باور، منطقی نیست؛ به این دلیل که در بافت قالی هم پیچش خامه‌ها، به دُور دو تار چِله است. در گویش محاوره ای برخی از آن به نام گلیم شیرکی پیچ یا گلیم سوزنی هم یاد می کنند.
تنوع دستبافته گلیم شیریکی پیچ
تکنیک گلیم‌بافیِ شیریکی‌پیچ از دیرباز در دستبافته‌هایی مانند گلیم زیرانداز، گلیم روباری/ تزئینی، کناره، توبره، خُرجین، سفره، دمُک‌بند، رکعت، مفرش، نمکدان، خوره، جوال، گاله، کشک دان، قاشق دان، دکارت دان، چپق دان، قرآن‌دان، جادعایی، آینه‌دان، گهواره بچه (اصطلاحاً نعنو یا ننو)، پوشش و تزئین (جُل) حیوان باربر (اسب، قاطر و شتر)، توشه دان، دست دان و کاربردهای امروزی‌تر ازجمله کیف، جادستمال کاغذی، کوسن، رومیزی، رواُپنی، زیرتلفنی و … بافته شده است. امروزه بیشترین کاربرد را در دستبافته، گلیم (زیرانداز)، کناره، سفره، کیف و جا دستمال‌کاغذی دارد.
ایلات و طوایف مهم بافندهِ شهرِ سیرجان
منطقه سیرجان هفت ـ در برخی منابع هشت ـ ایل و چهار طایفه دارد. این شهرستان، پهنه جغرافیایی و تاریخی گسترده و عظیمی دارد و یکی از غنی‌ترین مناطق به لحاظ تعدد قوم و تنوع تکنیک بافت دستبافته، طرح و نقش به‌حساب می‌آید.
همین تنوع قوم ـ تُرک، کُرد، لُر، عَرب، فارس و … ـ یکی از ویژگی‌های بالقوه این منطقه تاکنون بوده است. ایلات و طوایف بافنده منطقه سیرجان شامل ایلات افشار، بچاقچی ـ ایل افشار کرمان که در زمان شاهطهماسب به این ناحیه کوچانیده شده است، به دو تیره افشار و بچاقچی تقسیم می‌شوند. مرکز بچاقچی‌ها، شهر سیرجان است ـ رائینی، قرائی ـ «ایل قرائی از ایلات قدیمی است که بیشتر در حدود پاریز و بافت سکونت داشته اند. [گمان کنم از بقایای قراختائیان کرمان ـ قرن هفتم ﻫ.ق ـ باشند.]» خراسانی، خواجوئی ـ یکی از قدیمی‌ترین ایلات سیرجان هستند که «بنا به روایات معمرین خودشان، اصالتاً عرب بوده‌اند و پس از فتح ایران وارد این کشور [و این منطقه] شده‌اند» لُری و طوایف شول ـ احمدعلی‌خان وزیری در کتاب تاریخ کرمان درباره منشأ طایفه شول متفاوت‌تر از بقیه منابع نوشته؛ «[این طایفه] در غرب و جنوب سیرجان سکونت دارند و چنان می‌نماید که از زمان انوشیروان [ساسانی] به این نواحی کوچانده شده باشند» ـ، آل سعدی و طوایف مستقل میرپاریزی، محمودآبادی و زیدآبادی است.
بر اساس تحقیقات می‌توان گفت؛ ایلات ترک‌تبار افشار و بُچاقچی مهمترین وارثان تکنیک شیریکی‌پیچ در منطقه سیرجان، شهرستان بافت یا به‌طورکلی، استان کرمان، بوده‌اند.
ایل افشار، شاخه‌ای از ایلات ترک است که در گذشته آنان را ترکمن می‌نامیدند. همچنین ماهرترین بافندگان این اقلیم هستند. غنای طرح، نقش، رنگ‌بندی و کیفیت بافت و به‌اصطلاح تجار و بازاریان فرش، «پختگی» دستبافته‌شان قابل‌تشخیص و غیرقابل‌انکار است. بر اساس تحقیق صورت گرفته باید گفت؛ افشارها بین ایلات استان کرمان، بیشترین تنوع طرح و نقش را دارند.
پیتر.اف.استون درباره افشارها نوشته است؛ «از ایلات ترک؛ که در گذشته آنان را ترکمن می‌نامیدند. مردمان این ایل در ترکیه، قفقاز و ایران پراکنده هستند. بزرگ‌ترین گروه جمعیتی آنان در کرمان ـ ایران سکونت دارند»
ایل بُچاقچی ـ پیچاقچی ـ دومین ایل معروف و بافنده منطقه سیرجان، بعد از ایل افشار، محسوب می‌شود. متأسفانه اطلاعات دقیقی از منشأ و زمان کوچ بُچاقچی‌ها، به کرمان و منطقه سیرجان، در دست نیست. اگرچه در میان اسناد تاریخی، نقل‌قول‌های مختلفی درباره ایشان آورده شده است؛ برخی آنان را از ایل افشار جدا ندانسته و معتقدند، بعضی در زمان شاهطهماسب و تعدادی در زمان نادرشاه به کرمان کوچ داده شده‌اند و … .
بافندگی در شهرِ جهانی سیرجان
منطقه سیرجان، یکی از مناطق مهم و معروف عشایرنشین/ ایلیاتی‌نشین (ایلیاتی‌باف) ـ در کنار شهرستان‌های بافت، رابُر، اُرزوئیه، بردسیر، شهربابک، جیرفت، عنبرآباد، کهنوج، منوجان، فاریاب، قلعه‌گنج و رودبار جنوب ـ استان کرمان است. این منطقه، به لحاظ تولید دستبافته، به سه گروه دستبافته گلیمبافی/ گلیمینه/ تخت‌باف، دستبافته قالی‌بافی/ فرشینه/ پرزباف و دستبافته ترکیبیِ گلیمبافی و قالی‌بافی/ گلیم‌فرش/ گلیم برجسته/ گلیم گل‌برجسته/ گلیم قالی‌بری تقسیم می‌شود. تکنیک/ روش گلیم‌باف ایلات منطقه نیز، به‌لحاظ شیوه بافت، به سه گروه ساده‌باف یا پودگذاری، پیچ‌باف یا پودپیچی و ترکیبی یا گلیم‌فرش تقسیم می‌گردد. گروه ساده‌باف یا پودگذاری نیز شامل تکنیک‌های پود نما، تک‌قلاب، جفت‌قلاب، پود معلق، پود اضافه و چاک‌دار (این تکنیک کمتر در دستبافته استان کرمان و منطقه سیرجان به‌کار رفته است) می‌شود.
از گروه پیچ‌باف یا پود پیچی به گلیم شیریکی‌پیچ باید اشاره کرد که مشهورترین و متداول‌ترین تکنیک بافندگی در منطقه سیرجان و حومه آن به شمار می‌رود. این تکنیک بافت، ثبت ملی و ثبت جهانی شده است.
بافندگی تقریباً در تمامی ایلات این منطقه از جمله افشار، بُچاقچی، رائینی/ رایینی، قرائی/ قرایی، خواجوئی/ خواجویی، خراسانی، لُری و طوایف شول و آل‌سعدی، مستقل میرپاریزی، مستقل محمودآبادی، مستقل زیدآبادی و طایفه میرپاریزی در هفت نقطه شهری (سیرجان، نجف‌شهر، پاریز، هماشهر، زیدآباد، بلورد و خواجوشهر)، پنج بخش (مرکزی، پاریز، گلستان، زیدآباد و بلورد) و ده دهستان (چهارگنبد، پاریز، گلستان، شریف‌آباد، بلورد، نجف‌آباد، سعادت‌آباد، ملک‌آباد، زیدآباد و محمودآباد) وجود داشته است و امروزه نیز ادامه دارد.
آبادی‌های اطراف این دهستان‌ها ـ بخصوص چهارگنبد، بلورد و پاریز ـ مرکز ایلات و طوایف بسیاری بوده است. به‌مرور که زندگی کوچ‌نشینی و عشایری دستخوش دگرگونی شد، ایلات مورد اشاره نیز در این بخش‌ها، دهستان‌ها و شهر‌ها، بخصوص سیرجان، اغلب یکجانشین شدند.
تنوع قوم، طرح، نقش، نوع بافت، بافنده و کیفیت غنی و عالی دستبافته در این منطقه قدمت زیادی دارد. اگرچه تاریخ دقیق بافندگی در این منطقه، به‌دلیل عدم وجود فرش رقم‌دار و قدیمی، حتی در یافته باستان‌شناسان ـ به‌دلیل ضایع شدن پشم در گذر زمان ـ غیرممکن به‌نظر می‌رسد، اما مُسلّم است که ارتباط مستقیمی بین زندگی شبانی و گله‌داری با بافندگی وجود داشته است.
تاریخ دقیق زندگی شبانی در منطقه کرمان (مناطق عشایری) نامشخص؛ ولی محرز است که با ورود عرب‌ها (در اوایل ورود اسلام به خاک ایران)، ترک‌ها (در دوره سلجوقی)، لُرها (در دوره تیموری)، افشارها (در دوره‌های صفویه و افشار) و دیگر ایلات مهاجر (در دوره‌های زندیه و قاجار) در آنجا، بافندگی تشدید شده و قبل از آن، بدون شک بافندگی در بین طوایف بومی این منطقه، وجود داشته است.
شیریکی پیچ
نوع دستبافته: گلیم طرح: بته شاهی حاشیه اصلی: قوش نقش سرپلاس یا حاشیه خارج از قاب (بالا و پایین): این طایفه به آن ستاره هزارپاره می گویند. نوع و تکنیک بافت: گلیمبافی با تکنیک شیریکی پیچ (پیچ باف) تاریخ بافت: ۱۳۷۵ بافنده: طایفه جامع/ جامعه بزرگی از ایل افشار محل بافت: سیرجان اندازه: ۲۲۰×۱۴۰ سانتیمتر
منطقه سیرجان، یکی از غنی‌ترین مناطق، به لحاظ تعدد قوم ـ ترک، کُرد، لُر، عرب، فارس و … ـ بوده است که در دوره‌های متوالی، به‌دلایل مختلفی، به این منطقه کوچ کرده یا کوچ داده شده‌اند. تعدد قوم، یکی از ویژگی‌های بالقوه این منطقه است؛ به این دلیل که هر ایل و طایفه، آداب، رسوم و فرهنگ خاصی دارند که با دیگری فرق دارد؛ پس هرکدام دستبافته‌اش برگرفته از همین آداب، رسوم، فرهنگ و نگرش است؛ چنان‌که می‌توان گفت؛ تاکنون دستبافته‌های مذکور، آن‌چنان که شایسته و سزاوارش بوده، معرفی نشده‌اند و پژوهش ژرفی درباره ویژگی ـ نام و فلسفه طرح و نقش، سیر تغییر و باور مردم و مهمترین آن، یعنی هویّت ایلات بافنده ـ و تنوع‌شان صورت نگرفته است.
آنچه مُسلّم است این‌که؛ گلیمبافی و قالی‌بافی از گذشته در سیرجان وجود داشته و با ورود اقوام مهاجر ـ ایلات و طوایف مستقل از جمله افشار، بُچاقچی، قرائی، لُری، خراسانی، شول و … ـ به این منطقه، تنوع و گسترش بیشتری یافته است.
