عروسک بومی «لوپتو» و عروسک ماهی ملک در استان کرمان
احیا عروسک بومی فراموش شده «لوپتو»
در زمانه‌ای که کودکان و نوجوانان شیفته‌ی بازی‌های دیجیتالی شده‌اند و چندان آگاهی‌ای از فرهنگ سرزمین خود ندارند، عروسک‌ها می‌توانند یادآور بخشی از میراث کهن مردمانی باشند که در این گستره‌ی تاریخی و فرهنگی زندگی می‌کنند. آن‌ها به کودکان می‌آموزند که پشتوانه‌های نیاکانی خود را از یاد نبرند.
در کنار آن، کودکان با بازی با عروسک‌های بومی می‌توانند شیوه‌ی قصه‌گویی را یاد بگیرند و آنچه را از مادران و مادربزرگ‌های خود آموخته‌اند، به نسل پس از خود بسپارند. بی‌گمان عروسک شیوه‌ای ساده اما کارا برای آموزش قصه‌گویی، رفتار درست و پای‌بندی به آیین‌های کهن است. از این دست ساخت‌ها می‌توان همانند ابزاری کمک آموزشی بهره بُرد.
لوپتو هر چند ساخت ساده ای دارد، اما برای ساخت آن از طبیعت و اشیا مانند خورشید، ماه و ستاره، درخت و گیاه و گل ها الهام می گرفتند که هر کدام نشانه و تفسیر متفاوت و عمیقی از محیط پیرامون دارد و این عروسک را برای مردم این سرزمیین فراتر از تکه پارچه و چوبی پیش می برد.
عروسک لوپتو؛ همراز کودکان
«لوپتو» عروسک دست‌ساز و پارچه‌ای زنان و دختران گستره‌ی شهداد، در استان کرمان است. لوپتو همان «لعبتک» یا «لعبتو» است؛ به چم (:معنای) «زیبایی زنانه». آن را از پارچه‌های دورریز، یا آن‌گونه که کرمانی‌ها می گویند «سر مقراض‌ها» می‌سازند. زنان روستایی کرمان از پارچه‌های گلداری که برای دوختن لباس خود به کار می‌بردند، لوپتو را آذین می‌دادند. از این‌رو، لوپتو نماد و نشانه‌ای از زندگی بی‌آلایش مردمان آن دیار نیز هست.
لوپتو را به گونه‌ای می‌ساختند که یا به شکل نوزاد بود، یا بی‌بی. در هر دو گونه، همراه و هم سخن کودکان شمرده می‌شد. زنان روستایی، چوبی ۱۰ سانتی‌متری را آماده می‌کردند؛ پارچه‌ای مربعی شکل را از پنبه پُر می‌ساختند و دور چوب می بستند. آن گاه آن را به گونه‌ی سه گوش درمی‌آوردند و با نخ‌و‌سوزن می‌بستند. با پارچه‌ای دولا نیز لوپتو را قنداق پیچ می‌کردند. ابرو و دهان عروسک با نخ و سوزن بر صورتش نقش می‌بست. بدین‌گونه، عروسکی دلربا برای بازی کودکان آماده می‌کردند. اما لوپتوهایی که اکنون ساخته می‌شود، اندکی بزرگتر است و دلخواه‌تر برای کودکان امروزی.
لوپتو عروسک نمایش هم بود. واپسین کسی که در کرمان با لوپتو عروسک‌گردانی می‌کرد، «ماشااله ایران‌منش» نام داشت. او زمان آزادش را با نمایش دادن عروسک لوپتو برای کودکان، می‌گذراند و شادی‌ای افزون ارمغان آنان می‌کرد. ایران‌منش در لوپتوگردانی، نواختن تنبک و تقلید صداهای گوناگون برای عروسک، چیره‌دست و بی‌مانند بود.
عروسک لوپتو در خردادماه سال ۱۳۹۸ خورشیدی در فهرست میراث ناملموس کشور ثبت ملی شده است.
عروسک ماهی مَلِک؛ یادآور افسانه‌ای دور
عروسک «ماهی مَلِک» گواه و نشانی از زنان سخت‌کوش بلوچ است. در رودبار جنوب، از شهرستان‌های استان کرمان، ماهی ملک را می‌سازند. درست‌تر آن است که بگوییم این عروسک زیبا، ویژه‌ی روستاهای جنوب «قلعه گنج»، مانند روستاهای «تمگران» و «چاه رضا» است.
در آن گستره، بازی با عروسک را «لوپتکا» می‌نامند. دختران روستایی عروسک ماهی ملک را در آغوش می‌گیرند، اندکی از روستای خود دور می‌شوند و زیر سایه‌سار درختی، سرگرم بازی می‌شوند. دستان کوچک خود را روی چهره‌ی ماهی ملک می‌کِشند و برای او لالایی می‌خوانند. آن لالایی‌ها و شعرخوانی‌ها درباره‌ی زن بلوچی به نام «ماهی ملک» است که افسانه‌هایی درباره‌ی او بر سر زبان‌هاست. عروسک ماهی ملک یادآور آن داستان‌ها است که سینه‌به‌سینه بازگو شده است.
دیرینگی عروسک ماهی ملک، بیش از ۱۵۰ سال است. آن را از چوب، پشم و پارچه می‌سازند؛ منجوق‌دوزی (رودوزی) می‌کنند و جامه‌ای بلوچی بر تَن او می‌پوشانند. گاه نیز نخی به ماهی ملک می‌بندند و با کشیدن نخ، عروسک را به حرکت درمی‌آورند.
عروسک ماهی ملک در سال ۱۳۹۶ خورشیدی، به کوشش زهرا جلالی، ثبت ملی شده است.
“چند نمونه از عروسک لوپتو”
“نمونه عروسک ماهی ملک”
